کلیات جغرافیایی شهرستان سردشت:
موقعیت، حدود و وسعت:
شهرستان سردشت با وسعتی بالغ بر 1411 کیلومتر مربع در جنوب غربی استان آذربایجان غربی واقع شده است. این شهرستان7/3 مساحت استان را در بر گرفته است. شهرستان سردشت از شمال به شهرستان پیرانشهر، از شمال غربی به مهاباد، از شرق به بوکان، از جنوب به استان کردستان و کشور عراق و از غرب به کشور عراق منتهی میگردد. این شهرستان شامل 3 نقطه‌ی شهری 2 بخش 6 دهستان و 297 آبادی مسکونی میباشد. شهر سردشت مرکز آن محسوب میشود و در«45 درجه و 48 دقیقه طول - 36 درجه و 9 دقیقه» عرض جغرافیای قرار گرفته و ارتفاع بافت فیزیکی شهر از سطح دریا حدود 1515 متر میباشد.
جغرافیای طبیعی
اشکال ناهمواری‌ها و زمین‌شناسی:
منطقه مورد مطالعه از لحاظ زمین‌شناسی جزو زون سنندج -سیرجان بوده که متعلق به رشته کوههای زاگرس میباشد. قدیمی‌ترین تشکیلات زمین‌شناسی مربوط به دوره‌ی پرکامرین و جوان‌ترین آنها مربوط به دوره‌ی مزوزونیک میباشد. از نظرسنگ‌های تشکیل‌دهنده‌ی بیشترین وسعت منطقه را سنگهای دوره کرتاسه (اسلیت وفلیت) و مرمر و سنگهای آهکی تشکیل میدهند از نظر تکنوتیک منطقه مورد مطالعه تحت تأثیر روندهای حاکم بر غرب آذربایجان بوده که تحت تأثیر فشارهای وارده بر قفقاز و آسیای صغیر قرار گرفته و از سوی دیگر متأثر از جریان‌های زاگرس شمالی میباشد و در دنباله روراندگی زاگرس به صورت ممتد و غیرممتد در منطقه باعث شکست گسل‌ها شده است که مهمترین آنها گسل (پیرانشهر- سردشت) میباشد. عبور رودخانه‌ی زاب از شمال تا جنوب شهرستان سردشت شکل خاصی از توپوگرافی را به این شهرستان داده است به طوری که ناحیه‌ی میانی به صورت درهای شمالی-جنوبی کشیده شده و غرب و شرق آن را ارتفاعات محصور نموده است. ارتفاع این کوه‌ها به ویژه در بخش غربی و شمال غربی نسبتاً بالاست و ارتفاعات مرز ایران و عراق را تشکیل میدهند.
از کوه‌ها و قلل معروف در این بخش میتوان به هوینه مال، دوپزه، ابراهیم جلال، نستان، سری گم، ترخان و گرده‌سور را نام برد که به لحاظ نظامی و استراتژیکی حائز اهیمیت بوده و اغلب از جنگلهای متراکم با درختانی چون بلوط، مازو، تاکستانهای وحشی، انجیر، انار و گلابی پوشیده شده است.
از مهمترین اشکال ناهمواری‌ها در شهرستان سردشت علاوه بر ارتفاعات شمال غربی و غرب، دشت سردشت میباشد. این دشت در شمال شرقی قرار گرفته است. مساحت حوضه‌ی آبریز آن 447 کیلومتر مربع است که 62 کیلومتر مربع آن را دشت نسبتاً باریکی تشکیل میدهد و رودخانه‌ی زاب از ناحیه شمالی وارد آن شده و پس از پیمودن محور طولی از ناحیه جنوبی دشت خارج میشود. این دشت دشتی است تپه ماهوری که بر روی ارتفاعات آن تنها چندین متر خاک زراعی تشکیل شده و آبرفت فقط در کف دره‌ها و بستر رودخانه دیده میشود. حد متوسط ارتفاع بافت شهر از سطح دریا در حدود 1515 متر میباشد. محدوده‌ی شهر سردشت از شمال غرب تا شرق توسط تپه‌ها با نقاط ارتفاع بین(1560 تا 1789 متر) محصور شده و شکل یک نیم‌کاسه را به خود گرفته است. بستر طبیعی شهر که داری شیب زیادی است، شیب غالب آن از طرف جنوب غرب به طرف شرق میباشد.
درحدود 50 درصد از اراضی زیر پوشش بافت شهر که عمدتاً بخش مرکزی و شمالی آن میباشد دارای شیب زیر 15 درصد و 50 درصد بقیه ازشیب بیشتری برخوردار بوده و در سمت جنوب غرب شهر از 25 درصد نیز تجاوز میکند. اراضی بخش شرقی شهر با شیب18 تا25 درصد تقسیم‌بندی عمومی شیب‌بندی اراضی را بدست میدهند. در مجموع قسمت‌های شمال غرب و شرق شهر دارای شیب مناسب جهت گسترش شهر میباشند ارتفاعات شرقی و جنوبی دشت از سازند دگرگونی شیل شیست به همراه آهک کریستالیزه به وجود آمده که احتمالاً سنگ دگرگونی دشت را تشکیل میدهد. قسمت‌های شرقی دشت از تراسهای بلند قدیمی تشکیل یافته و بقیه قسمت‌های دشت از واریزه و آبرفت‌های جوان پوشیده شده است. بلند‌ترین ارتفاعات شهرستان سردشت در ناحیه‌ی شمال غربی (کوه نستان) بین2000 تا 2500 مترارتفاع داشته و کم‌ارتفاع‌ترین قسمت آن نیز در اراضی اطراف رودخانه‌ی زاب (دشت که‌لوه) بین500 تا1000 متر بلندی دارد.
شرایط اقلیمی(آب و هوایی):
شهرستان سردشت نیز همچون سایر مناطق استان آذربایجان غربی تحت تأثیر جبهه‌های هوایی است که از شمال غربی و گاهاً غرب وارد استان میگردند. این توده‌های هوایی از دریای سیاه و مدیترانه‌ای وارد استان گردیده و به ویژه در زمستان و بهار باعث ریزش‌های جوی نسبتاً خوبی در استان میگردند. شرایط توپوگرافی شهرستان سردشت باعث میگردد که میزان ریزش‌های جوی حاصل از ابن توده‌های هوایی بیش از سایر مناطق استان باشد. همچنین امتداد رشته کوههای غربی استان در نواحی جنوبی‌تر با رشته کوههای زاگرس پیوند می‌خورد و همچنین دیواری این استان را از ترکیه و عراق جدا می‌سازد. کوههای مزبور تنها در منطقه‌ی سردشت در فاصله‌ی کوتاهی بریده شده و دوباره امتداد خود را باز می‌یابند. در نتیجه شکافی که در این رشته کوه در منطقه‌ی سردشت پدید آمده شرایط اقلیمی و پوشش گیاهی خاصی در منطقه حکم فرما شده است. به همین دلیل این منطقه از استان بیشترین اراضی جنگلی و نزولات جوی را به خود اختصاص داده است به‌طوری که خطوط هم باران بیش از700 میلیمتر تنها از منطقه‌ی سردشت عبور می‌نماید.
بررسی آمار متوسط سالیانه 25 سال گذشته، در فاصله سالهای (1349-1374) در سردشت نشان میدهد که این میزان در حدود 2/515 میلیمتر است که بیش از سایر مناطق استان میباشد. میزان بارندگی در ارتفاعات شهرستان گاهی به بیش از 1000 میلیمتر میرسد. به علت شرایط توپوگرافی حاکم بر ناحیه، میزان سالیانه درجه حرارت شهرستان سردشت نیز به ویژه در مناطق کم ارتفاع و دره‌ها بالاتر است. بخش اعظم شهرستان به خصوص مناطق پست‌تر اطراف زاب در محدوده‌ی منحنی‌های هم دمایی 10 تا 5/12 درجه‌ی سانتیگراد قرار دارد. گزارش‌های سازمان هوا‌شناسی استان نشان میدهد که در سال 1374 متوسط درجه‌ی حرارت در سردشت معادل 12 درجه‌ی سانتیگراد بوده است. در همین سال حداکثر مطلق درجه‌ی حرارت 35 و حداقل 11- درجه‌ی سانتیگراد را نشان میدهد.
شبکه‌ی هیدروگرافی و رودخانه‌ها:
به علت بارش فراوان برف و باران شهرستان سردشت از منابع آب بسیارغنی برخوردار است. کل محدوده‌ی شهرستان سردشت در حوزه آبریز زاب کوچک قرار گرفته که بخش اصلی حوزه نیز محسوب میشود. حوضه‌ی زاب کوچک شهرستانهای پیرانشهر، سردشت و قسمتی از شهرستان بانه و بخشی از کردستان عراق را نیز در بر میگیرد. این حوضه (به غیر از ارس) تنها حوضه‌ای است که آب آن کاملاً از کشور خارج شده و خود زیرحوضه‌ای از حوضه بزرگتر رودخانه‌ی دجله و نهایتاً حوضه وسیع خلیج فارس است.
رودخانه‌ی زاب کوچک شریان اصلی حوضه زاب است و در گسل اصلی زاب که از پیرانشهر تا سردشت کشیده شده است جریان دارد این رودخانه از ارتفاعات سیاه کوه کمر، واقع درمرز ایران وعراق درشمال غربی پیرانشهر سرچشمه گرفته و به نام «لاون جای» ابتدا در جهت غرب به شرق و سپس درجهت جنوب شرقی جریان یافته و در 10 کیلومتری شرق پیرانشهر با «آوا جار چای» که از شرق به غرب و جنوب غربی جریان می‌یابد متصل میگردد، از این نقطه رودخانه‌ی زاب کوچک نامیده میشود که در امتداد جنوب شرقی به طول حدود 65 کیلومتر امتداد یافته و در 15 کیلومتری جنوب شرقی سردشت به سمت غرب و جنوب غربی متمایل میگردد و در آنجا به سمت غرب جریان یافته وارد کردستان عراق میشود و در نهایت به رود دجله می‌ریزد. حداکثر ارتفاع این رودخانه از نقطه مبدأ (سرچشمه) 3578 متر و حداقل آن در جنوب غربی 750 متر میباشد این رودخانه در مناطق مختلف با نام‌های متفاوتی چون (لاون وزه) در پیرانشهر و (کلوی و زاب) در سردشت شناخته میشود.
حوضه آبریز رودخانه‌ی زاب درحدود 2470 کیلومتر مربع بوده و حجم بارندگی 881/2 میلیارد متر مکعب و حجم جریان آن 1596 میلیون مترمکعب میباشد. بررسی آب‌دهی فصلی این رودخانه در ایستگاه سردشت نشان میدهد، که 59 درصد جریان آب سالانه این رودخانه با طول تقریبی 103 کیلومتر یک رودخانه‌ی دائمی محسوب شده وآب آن هیچ گاه قطع نمی‌گردد، دبی متوسط این رودخانه در محل ایستگاه بریسو در شرق شهر سردشت برابر با 44 مترمربع در ثانیه میباشد. عبور رودخانه‌ی زاب کوچک از امتداد شمال غربی جنوب شرقی و سپس کل ناحیه‌ی جنوب غربی سردشت شرایط قابل توجهی را جهت آبیاری در این منطقه به ویژه نواحی اطراف رودخانه و دشت سردشت به وجود آورده است. نواحی اطراف این رودخانه در شرق سردشت و نواحی جنوبی شهرستان میتواند به رواج هرچه بیشتر کشت‌های آبی منطقه کمک نماید. علاوه بر آن میتوان با ایجاد سد بر روی رودخانه برق قابل ملاحظه‌ای به دست آورد. مطالعات احداث سد بر روی رود زاب از سالهای 1342ه.ش شروع شده و از سال 1385 کار عملیاتی آن نیز در حال انجام میباشد، که بر اساس بیانات مسئولان امر یکی از بزرگترین سدهای ساخته شده در کشور میباشد.
پوشش گیاهی:
وضعیت خاص جغرافیایی در شهرستان سردشت و به دنبال آن بارندگی‌های نسبتاً زیاد در این ناحیه باعث تنوع پوشش گیاهی آن گردیده به طوری که یکی از مهمترین نواحی جنگلی استان در منطقه سردشت واقع شده است. مساحت جنگلهای سردشت بالغ بر 80 هزار هکتار است که حدود 46 درصد کل مناطق جنگلی استان را شامل میگردد. مناطق جنگلی سردشت به اضافه بخش کوچکی از جنگلهای منطقه پیرانشهر تنها جنگلهای متراکم استان محسوب میگردند.
مساحت این نوع جنگل در شهرستان بالغ بر30 هزار هکتار است 30 هزار هکتار دیگر از جنگلهای سردشت از نوع تنک و 20 هزار هکتار دیگر جزو جنگلهای مخروبه محسوب میگردند. مهمتیرین گونه‌های جنگلی در این ناحیه بلوط و پنبه و سایر درختان وحشی از قبیل انگور وحشی و گلابی میباشد از جنگلهای این ناحیه با وجود گونه‌های با ارزش درختی همچون بلوط و پنبه میتوان محصولات فرعی دیگری از قبیل مازو، گزانگین، سقز و حتی موارد داروی به دست آورد.
در این میان جنگلهای بلوط سردشت حد فاصل بین رودخانه‌ی زاب و مرز ایران و عراق از جمله اکوسیستم‌های نادر جنگلی است که دارای تنوع حیات وحش و زیستگاه آنهاست. این اکوسیستم نادر در طی سالهای گذشته به شدت تخریب شده است. از عوامل مهم دخل در تخریب این جنگلها طی دو دهه اخیر میتوان به قطع درختان به منظور تأمین سوخت، شاخه زنی جهت تأمین علوفه زمستان دام، قطع یکسره و تراشیدن جنگل به منظور ایجاد اراضی و بوستان حضور دائمی دامها مخصوصاً بز در جنگلها، آتش سوزی‌های ناشی از جنگ و تبعات آن به همراه عوامل آب و هوایی توپوگرافی و خاک اشاره نمود. علاوه بر جنگل شهرستان سردشت دارای مرتع نسبتاً مناسبی است وسعت مراتع این شهرستان بالغ بر 70 هزار هکتاراست که 60 درصد آنها مربوط به مراتع قشلاقی و 40 درصد مراتع ییلاقی محسوب میشود. از کل مراتع شهرستان سردشت 21 هزار هکتار (30درصد) درجه یک 38 هزار هکتار (3/54درصد) درجه‌ی دو و 11 هزار (7/15درصد) درجه 3 محسوب میشود. میزان تولید علوفه خشک توسط این مراتع در کل شهرستان بالغ بر 4/14432 تن در سال برآورد گردیده است.
جغرافیای انسانی شهرستان
جمعیت:
شهرستان سردشت در سال 1355، 53 هزار و 700 نفر بوده که در سال1385 حدود96/1 برابر شده و دربرگیرنده جمعیتی معادل 105 هزار و 569 نفر بوده است. نرخ رشد سالانه جمعیت طی دوره (1355. 65) 3/2 درصد و طی دوره (1365. 75) 3/2 درصد بوده است، میزان شهرنشینی در این مدت از19 در صد در سال 1355 به 2/33 درصد در سال 1375رسیده است از کل جمعیت این شهرستان 50453 نفر در شهر سردشت و بقیه 55116 نفر در مناطق روستای ساکن هستند با توجه به ارقام مزبور نرخ شهر نشینی شهرستان معادل 79/47 درصد خواهد بود که پس از شهرستان شاهیندژ پایین‌ترین میزان در کل استان محسوب میگردد. نرخ متوسط شهرنشینی در استان برای سال 1375 معادل 7/52 درصد بوده است که نشان‌دهنده‌ی میزان شهرنشینی پایین در این شهرستان نسبت به میانگین استاتی است.
نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1375نشان میدهد که جمعیت شهرستان سردشت از 15219 خانوار معمولی و 43 خانوار دسته‌جمعی و با بعد خانوار 95/5 نفر تشکیل شده است. این بعد برای خانواده‌های شهری41/5 و برای خانوارهای روستای 27/6 نفر بوده که در مقایسه با کل استان در سال 1375 با بعد خانوار 2/5 نفر رقم بیشتری را نشان میدهد. مقایسه‌ی این دو میزان در شهرستان و استان بیانگر تفاوت قابل توجهی میباشد ابعاد بالای خانوار باعث کاهش سطح درآمد سرانه و سطح زندگی میگردد. شهرستان سردشت هم از نظر وسعت هم از نظر جمعیت تقریباً 7/3 درصد وسعت و جمعیت استان را به خود اختصاص داده است. بنابراین بایستی از نظر تراکم نسبی جمعیت نیز با کل استان هماهنگ باشد. محاسبه‌ی تراکم نسبی سردشت بیانگر رقم 66 نفر در کیلومتر مربع است که در مقایسه با تراکم نسبی استان 5/66 نفر تقریباً متعادل میباشد تراکم نسبی در بخش مرکزی 1/41 نفر و در بخش وزینه 3/48 نفر در کیلومتر مربع میباشد.
ویژگی‌های اقتصادی:
شاخص‌های فعالیت، اشتغال و بیکاری:
جمعیت ده ساله و بیشتر جمعیت پایه جهت بررسی ساختار نیروی انسانی محسوب میگردد. طبق نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1375 و تعداد جمعیت 10 ساله و بیشتر در شهرستان سردشت معادل 64785 نفر بوده است 5/68 درصد کل جمعیت شهرستان را شامل میگردد. کل جمعیت 10 ساله و بیشتر سردشت 22745 نفر فعال و 42040 نفر غیر فعال محسوب میشوند. به عبارت دیگر 1/35 درصد جمعیت پایه از نظر اقتصادی فعال بوده و بقیه 9/64 درصد غیر فعال بوده‌اند.
از جمعیت غیر فعال شهرستان سردشت 6/28 درصد دانش آموز 2/58 درصد خانه دار 4/1 درصد دارای درآمد بدون کار و 7/11 درصد اظهارنشده و سایر میباشند. از میان 22745 نفر جمعیت فعال 212336 نفر شاغل و 1409 نفر نیز بیکار جویای کار بوده‌اند. نرخ عمومی فعالیت برای شهرستان سردشت با توجه به داده‌های فوق 1/35 درصد خواهد بود نرخ عمومی فعالیت برای شهر سردشت 4/33 درصد محاسبه گردیده که با توجه به نرخ فعالیت استان 1/38 درصد این نرخ درشهرستان و شهر سردشت پایین میباشد که بیانگر جوانی جمعیت و افزایش جمعیت غیرفعال است. نرخ اشتغال از جمله شاخص‌های مهم دیگر جهت بررسی وضعیت نیروی انسانی است. این شاخص درسال 1375 برای شهرستان سردشت برابر با 9/32 درصد بوده است به عبارت دیگر تعداد کل شاغلان این شهرستان در سال مزبور معادل 21336 نفر میباشد. نرخ اشتغال درسال 1375 برای کل استان رقمی معادل 5/44 درصد را نشان میدهد. نرخ اشتغال در شهر سردشت 2/30درصد بوده است با توجه به داده فوق ضریب تکفل شغلی برای کل شهرستان 4/4 در نفر و برای شهر سردشت 6/4 نفر محاسبه میگردد.
کشاورزی
مساحت شهرستان سردشت بالغ بر 1411 کیلومتر مربع است که نسبت به خشکی‌های استان حدود 8/3درصد را تشکیل میدهد. مساحت اراضی زراعی (آبی و دیم) شهرستان سردشت حدود 31166 هکتاراست که توسط 7453 واحد بهره‌برداری اداره میشود. متوسط اراضی بهره‌برداری در شهرستان سردشت حدود 18/4 هکتار میباشد. از مجموع اراضی شهرستان در حدود 4 هزار هکتار آن قابل بهره‌برداری است. شهرستان سردشت از نظر شرایط آب و هوای و اقلیمی جزو مناطق سرد و مرطوب است. آمار تعداد روزهای سرد و یخبندان آن تا101روز در سال و میزان بارندگی آن تا 933میلیمتر در سال1374 به ثبت رسیده است.
متوسط درصد رطوبت نسبی شهرستان در شرایط حداکثر حدود 72 درصد و در حداقل کمتر از 42 درصد نبوده است و حداکثر درجه حرارت مطلق در ایام گرم سال 35 درجه‌ی سانتیگراد و حداقل مطلق آن 11- درجه سانتیگراد و متوسط سال آن بیش از 12 سانتیگراد نبوده است. شرایط اقلیمی مزبور و وجود بارندگی مناسب باعث غنای مراتع و استقرار جنگلهای طبیعی (80 هزار هکتار) و باعث توسعه و پوشش گیاهی در اراضی مرتفع و شیب دار بخصوص در اراضی غیرزراعی شده است و حفظ خاک زراعی در ارتفاعات و بارندگی مناسب توسعه کشت انگور دیم را در ارتفاعات مزبور فراهم کرده است.
جریان آبهای سطحی به صورت رودخانه‌ی زاب در شهرستان جریان دارد که به علت مسیرجریان و توپوگرافی منطقه و عدم تأسیسات مهار و انتقال آب آن در اراضی مرتفع شهرستان سردشت قابل استفاده نمی‌باشد و فقط قطعات کوچکی از اراضی پست که در مسیر رودخانه‌ی مزبور قرار دارند از طریق سدهای کوچکی آنها به اراضی مزبورهدایت میشود و قابل بهره‌برداری است. تأمین آب بعضی از اراضی مرتفع به صورت محدود به وسیله‌ی آب چشمه‌هاست. بقیه (اراضی جنگلی مراتع ومزارع دیم) کاملاً به نزولات سالانه متکی میباشد.
زراعت:
در شهرستان سردشت به علت محدودیت منابع آب، عدم تأسیسات کنترل و مهار آبهای سطحی و امکانات انتقال آب، توپوگرافی خاص منطقه، شیب تند اراضی و کوچکی قطعات قابل کشت، تولید محصولات زراعی در طیف وسیع امکانپذیر نیست. استفاده از ماشین آلات کشاورزی نیز به علت شرایط مزبور با محدودیت مواجه است. در سال زراعی 1374- 1375 در سطح شهرستان سردشت حدود 26064 هکتار از اراضی آبی و دیم زیر کشت محصولات گندم، جو، سیب زمینی، علوفه و حبوبات بوده است که در مجموع محصولات زراعی تولیدی شهرستان در آن سال زراعی 30119 تن شده است.
نسبت سهم غلات (گندم وجو) از کل سطح زیرکشت و تولید سال زراعی مزبور به ترتیب 4/64 و 53 درصد بوده است. سهم کشت گندم و جو شهرستان سردشت (زیر کشت و تولید محصولات سالانه) از کل استان به ترتیب 9/3 و 5/1 درصد میباشد. عملکرد گندم آبی در شهرستان سردشت بیش از 1200 کیلوگرم نبوده و در مقایسه با عملکرد دیگر شهرستانهای استان در مرتبه آخر و در دیم با 950 کیلوگرم عملکرد شهرستان دهم است. مجموع تولید گندم شهرستان (دیم وآبی) در سال زراعی 1375 بالغ بر 14096 تن بوده که به سختی مصرف جمعیت 93168 نفر شهرستان را پوشش میدهد و هیچگونه مازادی ندارد.
از دیگر محصولات سالانه مهم شهرستان میتوان به کشت حبوبات دیم اشاره نمود که سطح زیر کشت آن حدود 6800 هکتار و تولید آن بالغ بر 6585 تن بوده و نسبت آن در سطح شهرستان به ترتیب 9/24 و 9/21 درصد سطح زیر کشت و تولید آن را تشکیل میدهد. حبوبات تولیدی شهرستان سردشت (اعم از آبی دیم و آبی) 11 درصد تولید استان است.
باغبانی:
محصولات باغی غالب استان سیب و انگور است که سطح زیر کشت آنها به ترتیب 3967 و 18997 هکتار است. در شهرستان سردشت به علت محدودیت منابع قابل دسترسی و دائمی آب کوچکی قطعات اراضی زراعی این کشت باغات سیب از روش قابل توجه برخوردار نیست به طوری که مجموع سطح زیر کشت این محصولات بیش از 785 هکتار (2درصد استان) و تولید آن با عملکرد 8100 کیلوگرم درهکتار حدود 6376 تن (7/0درصد استان) بوده است. تولید انگور در شهرستان سردشت به علت بارندگی و نزولات سالانه مناسب به صورت دیم انجام میگیرد که مجموع سطح زیر کشت دیمی آن بالغ بر4863 هکتار تولید آن حدود 14589 تن است. متوسط عملکرد استان در تولید این محصول بالغ بر 8094 کیلوگرم میباشد. موقعیت این محصول در سطح استان از نظر سطح زیر کشت بعد از شهرستان ارومیه در مقام دوم و از نظر میزان تولید بعد از ارومیه و میاندواب در مرتبه‌ی سوم و از نظر عملکرد آن قبل از شهرستان بوکان در مقام 11 قرار دارد.
مناطق جنگلی:
مجموع اراضی و مناطق جنگلی و بیشه زارهای استان بالغ بر174 هزار هکتار است که 80 هزار هکتار آن (یعنی 46 درصد) در شهرستان سردشت واقع شده است. به طور کلی جنگلهای استان ارزش چوب‌دهی و صنعتی ندارند و ارزش پوشش گیاهی زیستگاهی و زیست‌بومی در آنها از اهمیت خاصی بر خوردار است. درختان جنگلی سردشت از شیب بلوط بوده که گونه‌های کورکوس ابریکا و کورکوس پرسکا از گونه‌های مشهور آنهاست. پوشش و تراکم جنگلهای این شهرستان در غرب و جنوب غربی به مراتب بیشتر از شمال و شمال شرقی آن میباشد.
مراتع:
استان آذربایجان غربی دارای 1میلیون856 هزار هکتار مربع به صورت ییلاقی و قشلاقی با گونه‌های مختلف گیاهی همراه با درختچه‌ها و بوته‌های نباتی است میزان بهره‌برداری از علوفه مراتع در سال 1375 معادل 798 هزار تن بوده است سهم شهرستان سردشت از علوفه‌ی تحلیف شده در سال مزبور بالغ بر 4/14432 این برآورد شده است.
صنعت:
بر اساس نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1375 حدود 8/6 درصد از جمعیت 10 ساله و بیشتر شهرستان سردشت در گروه عمده‌ی شغلی صنعتگران و کارکنان مشاغل مربوطه به فعالیت اشتغال دارند. نسبت فوق در نقاط شهری 7/8 درصد و در نقاط روستایی 93/5 درصد بوده است. همچنین در گروههای عمده فعالیت 61/5 درصد از جمعیت 10 ساله و بیشتر شهرستان سردشت در گروه صنعت جای گرفته‌اند این نسبت در نقاط شهری 91/5 و در نقاط روستایی 48/5 درصد میباشد.
با توجه به ارقام فوق ملاحظه میشود که شهرستان سردشت زمینه‌های مساعدی در گرایش به فعالیت‌های صنعتی نداشته است. از طرف دیگر توزیع نیروهای شاغل در بخش‌های سه‌گانه اقتصادی این شهرستان نیز نشان‌دهندی سهم اندک بخش صنعت در مقایسه با استان میباشد بر این اساس در سال 1375 حدود 6/18 درصد از جمعیت شاغل در بخش صنعت به فعالیت اشتغال داشته‌اند این رقم دراستان 77/25 درصد میباشد.
واحدهای صنفی:
در شهرستان سردشت 4 مجمع صنفی (توزیعی و خدماتی) و (تولیدی و خدمات فنی) فعال هستند. مجمع توزیعی و خدماتی دارای 14 اتحادیه مجمع تولیدی و خدمات فنی دارای 5 اتحاد یه میباشد. به نظر میرسد که شهرستان سردشت نسبت به وسعت و جمعیت خود از تعداد بیشتری واحدهای توزیعی- خدماتی برخوردار میباشد با احتساب جمعیت 93 هزار 168 نفر هر واحد صنعتی به 72 نفر و هر واحد صنفی نوزیعی به 101 نفر ارائه‌ی خدمات می‌نماید نسبت‌های فوق در شهرستان سردشت برای هر 4 نفر یک واحد صنفی و برای هر 34 نفر یک واحد صنغی توزیعی و خدماتی وجود دارد این نسبت برای استان به ترتیب برابر با 80 نفر 114/5 نفر است. شهرستان سردشت در بعد تعاون نیز موقعیت‌های چندانی به دست نیاورده است در سال 1375، 36 شرکت تعاونی با 7983 نفر عضو و 48218 هزار ریال سرمایه در این شهرستان مشغول فعالیت بوده‌اند این تعداد تعاونی 3/2 درصد تعاونی‌های استان را دربر میگیرد. گرایش غالب تعاونی‌ها در سردشت تعاونی‌های مصرف آموزش گاهی بوده به طوری که طبق آماردریافتی از نمایندگان اداره کل تعاون 64 درصد تعاونی‌های شهرستان سردشت تعاونی‌های مصرف آموزشگاهی هستند.
بازرگانی داخلی:
وضعیت بازرگانی داخلی درشهرستان سردشت چندان مطلوب نمی‌باشد از یک طرف این شهرستان از زیرساختهای لازم برای توزیع و نگهداری مناسب کالاها برخوردار نبوده و از طرف دیگر به دلیل اشتغالات عمده به واسطه‌گری قاچاق پیکره بخش خدمات به ویژه زیر بخش بازرگانی از سلامت لازم بهره نبرده است. در این شهرستان 14 اتحادیه صنفی وظیفه خدمات رسانی به 93 هزار 168 نفر جمعیت شهرستان سردشت را به عهده دارند.
علاوه بر کالاهای وارده از طریق بازارچه مرزی و کالاهای قاچاق عمده خریدهای کالای این شهرستان از ارومیه و تهران صورت میگیرد. فروشگاههای بزرگ مصرف نیز در این شهرستان به فروشگاههای اتکای مصرف فرهنگیان و مصرف کارمندان و چند مورد خصوصی معدودی محدود میشود. وجه غالب بازرگانی داخلی در شهرستان سردشت خرده‌فروشی و آزاد بوده که مشخصه عمده‌ی آن خرید و فروش کالاهای لوکس خارجی و شیشه آلات و کالاهای وارد شده به صورت قاچاق از مرز میباشد.
بازرگانی خارجی:
بازارچه‌ی مشترک مرزی:
بازارچه‌ی مشترک مرزی سردشت که موضوع فعالیت آن از طرف شورای عالی امنیت ملی به تصویب رسیده در 21 کیلومتری شهرستان سردشت واقع شده و فاصله‌ی آن تا شهر قلادزه (عراق) 18 کیلومتر میباشد. این بازارچه به دلایل امنیتی کلاً در سمت ایران احداث گردیده و نمایندگی از بازرگانی گمرک فرمانداری و نیروهای امنیتی و نظامی در آن حضور دارند. تجارت در این بازارچه با کارتهای پیله‌وری صورت میگیرد و از سال 1375 شروع به کار کرده است. اگر چه مقدمات ایجاد بازارچه‌ی مشترک مرزی سردشت از سال 1375 به تصویب رسیده اما عملاً فعالیت آن از سال 1376 آغاز شده و تا دی ماه 1376 تا 9/5 میلیون دلار صادرات و 7/5 میلیون دلار واردات انجام گرفته است.
هم اکنون با توجه به تصریح آیین نامه بازارچه‌ها مبنی بر سقف 10 میلیون دلار برای صادرات بازارچه‌های امنیتی بازارچه‌ی سردشت از نظر صادرات کالا عملاً به حالت تعطیل در آمده است. همانند سایر بازارچه‌های مشترک بازارچه‌ی سردشت نیز مشکلات خاصی را از جمله تسری قانون صادرات و وادات بر بازارچه‌ها اعمال نظر دستگاههای متفاوت و با سلیقه‌های متنوع عدم مطلوبیت فضای فیزیکی و ... به همراه دارد.
صرف نظر از مشکلات فوق مسیر ارتباطی سردشت به بازارچه‌ها به حدی نامطلوب و در فصول بارندگی خطرناک است که جاذبه‌ی تجارت مرزی را به شدت کاهش داده است. علاوه بر این به نظر میرسد که بازار چه‌ی سردشت در رفع معضل قاچاق چندان موفقیت‌آمیز نبود و گویاترین شاهد برای این ادعا بازار سردشت است که مملو از کالاهای قاچاق و غیره قابل مبادله از مسیر بازارچه میباشد.
کلیاتی درباره‌ی شهرستان سردشت
ایران ترکیبی است از اقوام، نژادها، ادیان و مذاهب متنوع و گوناگون که همه‌ی آنها زیر چتر باشکوهی به نام «ملت ایران» گرد آمده و دارای تاریخ، فرهنگ، منافع، دوستان و دشمنان مشترکی بوده که برای حفظ امنیت و دفاع از کیان این مرز و بوم، همه‌ی آنان به یک اندازه سهیم بوده‌اند.
یکی از اقوام بسیار کهن و تأثیرگذار آن قوم کرد است که به قول امین زکی بگ، مورخ «پس از ظهور اسلام و گسترش آن در ایران، واژه کرد بیشتر از سایر واژه‌های باستانی در زبان مورخان عرب دیده و شنیده شده است.»
کردها به صورت انبوه در غرب کشور و در استان‌های: آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه و ایلام، و به صورت پراکنده در سایر نقاط ایران ازجمله: خراسان، اطراف شیراز، تهران، ورامین، کرج، زاهدان و شمال ایران سکونت دارند.
استان آذربایجان غربی که حدود 50 درصد جمعیت آن را کردها تشکیل میدهند. یکی از شهرهای تماماً کرد نشین و جنوبی استان آذربایجان غربی شهرستان سردشت است. که از شمال و شمال شرقی به شهرستانهای پیرانشهر و مهاباد و از شرق و جنوب شرقی به شهرهای بوکان، سقز و بانه و از جنوب و جنوب غربی به کشور عراق منتهی میشود. سردشت 30 کیلومتر با کشور عراق فاصله دارد. طول نوار مرزی این شهرستان با کشور همسایه 96 کیلومتر و ارتفاع آن از سطح دریا 1510 متر است. این شهر با وسعت 1442 کیلومتر مربع بین 36درجه و 10 دقیقه عرض شمالی و 45 درجه و 28 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. دین مردم سردشت اسلام، مذهب آنها سنی شافعی است و زبان کرد سورانی و نژاد آنها کردی میباشد.
شهر سردشت دارای دو بخش مرکزی و وزینه است. که بخش مرکزی شامل دهستان آلان به مرکزیت اسلام آباد و بخش وزینه شامل دهستان نعلین به مرکزیت میرآباد و دهستان ملکاری به مرکزیت نلاس میباشد.
جمعیت کل شهرستان 104 هزار 146 نفر است که 52 هزار و 494 نفر آن مرد و 51 هزار و 652 نفر آن زن در 279 روستا زندگی میکنند. منطقه‌ی سردشت کوهستانی، ناهموار و پوشیده از جنگلهایی است که وسعت این جنگلها 1660کیلومتر مربع میباشد. از کوههای مرتفع و زیبای آن میتوان از بلفت (پشت روستای بیوران) هوینه مال (جنوب روستای قلعه‌رش) زردکه در منطقه آلان، سری گومی(پشت روستای میرآباد) ترخان، ابراهیم جلال، کوه نستان، لندی شیخان و ... نام برد.
کشاورزی به علت ناهمواری منطقه توسعه‌نیافته، بیشتر کشت‌ها دیمی هستند. انگور سیاه و توتون در آن زیاد به چشم می‌خورد. از میوه‌های وحشی میتوان انجیر، انگور سیاه، انار و گلابی را نام برد.
دشت‌های مهم منطقه سردشت آغلان، دیوالان، سلکتان، وزنه، مردواو، کپران و کلوه میباشند. درختان این منطقه شامل جنگل بلوط، ارس و گاه پسته وحشی (قزوان) و بادام و گز میباشد که به همراه مازو، بنه، بادام کوهی، ارژن، سنجد و انواع گلابی کوهی، چشم‌انداز حومه را نسبت به بقیه کردستان موکریان (سردشت بخشی از کردستان موکریان است) متمایز ساخته است. که از نظر استفاده جزو جنگلهای غیر تجاری محسوب میشوند.
بر اساس تحقیقات گیاه‌شناسی توسط دکتر لاله زاری در منطقه سردشت حومه زاب نوعی شقایق وحشی یافته شده که با تبخیر هسته آن دارویی برای مبارزه با اعتیاد به دست می‌آید. این گیاه در کنگره جهانی داروشناسی تایید شده و به نام «گیاه آریا» ثبت گردیده است.
همچنین دارای زیستگاه گونه‌های نادر حیات وحش از جمله خرس قهوه‌ای زاگرس، سنجاب جنگلی، سنجاب صخره‌ای، راسو، گرگ، روباه، چیتا، بزکوهی، قوچ، گورکن، خرگوش و گونه‌های مختلف پرندگان، بازهای شکاری و کبک میباشد.
تاریخ سردشت
سردشت در دوران باستان
محدوده‌ی فضاي جغرافيايي كه شهرستان سردشت در آن قرار گرفته است با توجه به نزديكي به بين النهرين و مراكز تمدنهاي اوليه اين منطقه و وجود غارها، رودخانه و زمينهاي حاصلخيز در اين محدوده، خود علتی واضح است بر اين واقعيت كه اين چارچوب جغرافيايي تمدنهاي اوليه بسياري را به خود ديده و يا در آن ساكن و بر آن گذشته‌اند. اما آنچه معلوم حال است به دليل بكر بودن اين قلب كوچك در متن وسيع زاگرس از جهت كار باستان‌شناسان كه هنوز تيشه باستان‌شناسان مگر معدود بر كاخ دورانش دست نيافته است. پس بايد گفت كه از گذشته دور و دوران باستان اين محدوده دانش بسيار كمي داريم. البته در سالهاي اخير و از سال 1384 ه.ش باستان‌شناسان به سرپرستي بهمن كارگر تپه شماره 2 شهر ربط در محدوده‌ی اين شهرستان را مورد كاوش قرار داده و از لايه‌هاي فراوان تمدني و آثار بي نظير باستاني در اين منطقه چهره برافراشتند.
فضاي جغرافيايي شهرستان سردشت داراي آب كافي براي استقرار، پناهگاههاي طبيعي و چشمه سارهاي زيبايي است كه بشر اوليه بيش از هر چيز به دنبال آنها بوده است. البته اين محدوده‌ی جغرافيايي به جهتي ديگر نيز میتواند بشر اوليه را به خود جذب كرده باشد و آن داشتن فضاي مناسب براي ييلاق و قشلاق در فاصله بسيار كمي میباشد و از اين جهت استثناء محسوب میشود. ساكنان اوليه می‌توانستند در كمترين زمان ممكن خود را از سرماي زمستان و گرماي تابستان نجات دهند. و قطعاً چنين شرايط عالي براي انسانهايي كه تمدنهاي بابل، آشور، هيتي، ميتاني، لولوبي، اورارتو، ماد، مانا و ديگر تمدنهاي اين نواحي نبايد ناشناخته مانده باشد، پس چه بسا محل كار و نزاع و شايد‌هارتلند آنها محسوب ميشده است.
به هر حال جز تپه 2 ربط كه آن هم به صورت محدود و با كاوشهاي سطحي حفاري آن شروع شده است ديگر مناطق اين محدوده همچنان در صبر روزگاران خود همچنان منتظرند تا رازهاي خود را هويدا كنند البته كه بيرون نمی‌توان كرد الا به روزگاران. و نمی‌توان شناخت مگر با مطالعات دقيق و سالهاي بسيار كار و صبر و حوصله دوستداران اين منطقه.
حداقل میتوان به جرأت با توجه به يافته‌هاي اين منطقه يادآوري كرد كه ماناها در قلعه عظيم شهر ربط ساكن بوده و تا هزاره اول و سالهاي آخر قرن هشتم قبل از ميلاد با آشوريها و اورارتوها در ارتباط بوده‌اند. «شواهدي كه از اين دوران به جاي مانده است بقايايي از د‍ژها و قلعه‌هايي است كه برروي تپه‌هاي استراتژيك و ارتفاعات منطقه هم در قالب رديف سنگهاي درشت و ديوارهاي قطور ديده میشود. از دورانهاي ماد و هخامنشي آثار بخصوصي در اين ناحيه معرفي نشده است امّا كشف تصادفي سكه‌هاي يوناني دالّ بر عبور لشكريان يوناني از اين منطقه در دورانهاي مذكور میباشد. از دوره اشكاني قبرستانهاي تاريخي با خمره‌هاي سفالي بزرگ نشاني از جمعيت فراوان منطقه در اين دوران تاريخي میباشد.
باستان‌شناسان در تپه ربط
بررسي‌هاي هيئت باستان‌شناسي در تپه شماره 2 ربط در شهريور ماه 1384ه. ش به سرپرستي بهمن كارگر (كارشناس و هيئت علمي دانشگاه) به كشف محوطه‌هاي كه به گفته ايشان مربوط به تمدن مانا میباشد منتهي شد. اين محدوده‌ی باستاني داراي سنگ فرش وسيعي از دواير متحدالمركز كه با نظم هندسي بي‌نظيري چيده شده‌اند، میباشد. همچنين در اين محدوده آثاري چون خط ميخي روي سفال، آجرهاي لعابدار رنگي با موضوعات هندسي، گياهي و حيواني و اساطيري كشف شده است.
اين سايت باستان‌شناسي از سال 1342ه.ش توسط بابك راد كه خود به منطقه آمده تا در باره تپه‌هاي باستاني منطقه مطالعاتي داشته باشد كشف شده و و با شماره ثبت 622 در فهرست آثار تاريخي ايران ثبت شده است. در اين تپه خشت‌ها و آثار هنري مشابه آنچه كه در تپه قلايچي (ايزيرتو) از سال 1364ه.ش كشف شده بود يافته شده است. چهار خشت تپه شماره 2 ربط با خط آشوري كهن نوشته‌هاي خود را هويدا كرده‌اند. سارگن دوم آشوري (724-705 ق. م) كه در دوران آشور جديد قدرت را به دست گرفته بود، در حمله هشتم از سري حمله‌هاي ساليانه خود از اين منطقه گذشته و شهر را ويران كرده است. باستان‌شناسان با استفاده از كتيبه‌هاي سارگن دوم و دنبال كردن سير راهپيمايي و حملات سارگن بيش از يك سده به دنبال معبدي كه در بعضي موارد و به گفته باستان‌شناسان كه در چند سال اخير در شهر ربط كاوش كرده‌اند، موساسيرش خوانده‌اند.
باستان‌شناسان محدوده‌ی اين شهر باستاني را 60 هكتار دانسته‌اند. نوشته‌هاي روي خشت تپه 2 ربط با توجه به نبود هيچ نوشته‌ای از دوران مانا كمك فراواني به روشن شدن وضعيت شهر دولتهاي مانايي در منطقه می‌كند. چرا كه تپه قلايچي بوكان هم كه تنها سند مكتوب شناخته شده قبل از ربط میباشد نيز، كمكي به حل مشكل نكرده است. هرچند متون آشوري در دسترس باستان‌شناسان میباشد؛ اما چون از روي غرض و اهداف سياسي است با شك و ترديد همراه بوده و سؤالات فراواني را براي ساكنان امروزي اين ديار در خود باقي نهاده است.
وجه تسمیه و روایتها
مردم سردشت را زادگاه زردتشت پیغمبر ایرانی می‌دانند و از آنجا که این نام را در کردی زرتشت و زادشتره می‌خوانند عقیده دارند که سردشت از نام زردتشت میباشد که بعد از فتح ایران توسط مسلمانان، به سردشت تغییر نام پیدا کرده است. زردتشت در نیمه‌ی اول قرن ششم قبل از میلاد پیام خود را ابلاغ کرد که بعدها در کردستان این پیام تحت عنوان آیین زرتشتی مشهور گردید. معروف این است که زرتشت در جنوب شرقی کردستان و در اطراف دریاچه ارومیه به دنیا آمده است که بعدها به خراسان رفته است. کتاب مقدس زردتشت «اوستا» نام دارد که به زبان «مدی» زبان باستانی کردی نوشته شده است. مردم کردستان سردشت را زادگاه زردتشت پیغمبر ایرانی می‌دانند. هنوز هم در بعضی از روستاهای دور و بر سردشت جای آتشکده‌های قدیمی به چشم می‌خورد. مانند روستای ولیو، لیلانه، گرور و هرمزآباد (هرمزد آباد کرد).
سردشت فعلی قبل از اسلام در ضلع شمال غربی شهر کنونی در کنار چشمه آب بزرگی قرار داشته و مدتی به نام (نیزه رو) نامیده میشد. و دارای برج و باروی محکمی بوده که آثار آن هنوز پیداست.
وجه تسمیه آن چنین روایت شده که سویسن شاه ملکه منطقه سردشت شوهرش را به باج خواهی سردشت می‌فرستد در مقاومت مردم کشته میشود و یکی ازسردارانش رادرمحاصره سه ماهه سردشت به نام نیزه رو را از دست میدهد. که شهر سردشت را آن وقت به نام آن سردار«نیزه رو» نامگذاری میکنند.
در روستای عثمان آباد در آن سوی زاب حدود 200 متری آتشکده کوشک، آثاری از یک قلعه باستانی دیده میشود. بوکه‌بارانه و زدن دف همراه تشییع مردگان که هم اکنون هم درمنطقه سردشت رایج است از جمله مراسم زردتشتیان بوده است. یکی از قلعهای اطراف سردشت «وارشی قاضی آوی» نام دارد که مربوط به دوره اشکانیان میباشد.
در جدیدترین کاوشهای باستان‌شناسان ایرانی، در 15 کیلومتری شهر سردشت، شهری با وسعت 25 هکتار کشف گردیده که حاکی از تمدنی بسیار بزرگ و باستانی با قدمتی 3000 ساله میباشد. که به گفته باستان‌شناسان همان «موساسیر» شهر دولت مانایی و مرکز دینی و عبادی این تمدن است. به گفته سرپرست گروه باستان‌شناسی
